نام علمی: Papaver somniferum
تیره: خشخاش (Papaveraceae)
نام فارسی: خشخاش، کوکنار
نام انگلیسی: Opium poppy, Poppy
محل رویش: نواحی مختلف آسیا به خصوص چین، هندوستان، تایلند، افغانستان، ترکیه و ایران

شکل ظاهری گیاه خشخاش
گیاه خشخاش گیاهی است علفی به ارتفاع 1 تا 2 متر و دارای ساقه ای قائم، منشعب، بی کرک و برگ های متناوب با رنگ سبز غبار آلود. پهنک برگ ها بریدگی های نامنظم و عمیق دارند. گل های آن درشت و زیبا و به رنگ های صورتی، قرمز یا سفید می باشد. میوه آن مدور و ناشکوفا و محتوی دانه های ریز بسیار است و به میوه آن کپسول می گویند.

قسمت مورد استفاده گیاه خشخاش
از شیرابه خشک شده ای که از تیغ زدن کپسول های نارس خشخاش به دست می آید، استفاده می شود. این شیرابه در ابتدا سفید است اما پس از منعقد شدن در برابر هوا به رنگ قهوه ای در می آید؛ به این ماده تریاک گفته می شود.

نگاهی به گذشته خشخاش
خشاش از گیاهان آسیای صغیر بوده و حدود ۲۵۰۰ سال پیش در منطقه مدیترانه کشت آن صورت می گرفته است. از آثاری که از سومری ها باقی مانده است، در می یابیم که آنها از این ماده استفاده می کردند و به آن را گیاه شادی بخش می گفتند، در نوشته های هومر یونانی که ۶۰۰ سال قبل از میلاد مسیح زندگی می کرده است استفاده از گل خشخاش به چشم می خورد، زنان مصری نیز از شربت تریاک برای کاهش خشم و تسکین درد ها استفاده می کردند، همچنین بقراط از تریاک برای درمان اسهال و دردهای جسمانی استفاده می نموده و پزشکان برجسته ایرانی مانند ابو علی سینا و زکریای رازی تریاک را برای تسکین دردها تجویز می کردند، در اواسط قرن هفدهم میلادی، زمانی که کشیدن تریاک در چین متداول شد، مشکلات جدی اعتیاد آن نمایان شد.

ترکیبات شیمیایی
مواد موثره تریاک، آلکالوئید های آن است. تا کنون 25 آلکالوئید در آن شناخته شده است که نهایتاً 20 تا 29 درصد تریاک خام را تشکیل می دهند. آلکالوئیدهای اپیوئید اصلی عبارتند از:

مورفین (Morphine): 3 تا 23 درصد آلکالوئیدها را تشکیل می دهد.
مورفین به صورت پودری سفید تا کرم رنگ بوده و معمولاً در سه فرم خوراکی (قرص و کپسول)، تزریقی (وریدی، زیرپوستی و عضلانی) و شیاف وجود دارند البته مصرف آن از طریق استنشاق نیز امکان دارد. مورفین اولین آلکالوئیدی‌ است که در سال ۱۸۰۳ از تریاک استخراج شد. مکانیسم تأثیر آن از طریق تأثیر بر دستگاه عصبی مرکزی است که احساس درد را کاهش می‌دهد. مورفین دارویی به شدت اعتیادآور به شمار می‌آید. تحمل دارویی و وابستگی جسمی و روحی به آن به سرعت ایجاد می‌شود.

کدئین (Codeine): 0/3 تا 3 درصد آلکالوئیدها را تشکیل می دهد.
کدئین (متیل مورفین) گونه‌ای ماده ای مخدر است و به عنوان یک داروی ضد درد مخدر شناخته می‌شود. بیشترین مصرف پزشکی کدئین در درمان درد‌های خفیف تا نسبتاً شدید و به عنوان یک داروی موثر در تسکین سرفه است. کدئین ابتدا توسط شیمیدان فرانسوی پیر روبیکه در سال ۱۸۳۲ کشف شد و در سال ۱۹۵۰ سازمان FDA کدئین را به عنوان داروی مسکن پذیرفت. با توجه به مقدار کم کدئین موجود در تریاک و نیاز روز افزون به این ماده، در صنعت داروسازی از مورفین به منظور سنتز کدئین استفاده می شود. کدئین اگر چه به عنوان «ماده‌ای مخدر ضعیف و ایمن» در نظر گرفته شده و به عنوان داروی مسکن تجویز می‌شود اما همچنان اعتیادآور است.

تبائین (Thebaine): 0/1 تا 3 درصد آلکالوئیدها را تشکیل می دهد.
تبائین (پارا مورفین) یک آلکالوئید افیونی و یکی از ترکیبات تریاک است. ساختار شیمیایی تبائین شبیه به مورفین و کدئین است اما بیشتر محرک است تا مسکن و در صورت مصرف مقدار زیاد موجب تشنجی شبیه به مسمومیت با استرکنین می‌شود. تبائین کاربرد درمانی ندارد ولی می‌توان از آن برخی داروهای مخدر را تولید کرد.

پاپاورین (Papaverine): 0/1 تا 2 درصد آلکالوئیدها را تشکیل می دهد.
پاپاورین یکی از آلکالوئیدهای تریاک است، هر چند که شباهت شیمیایی و فارماکولوژیک با سایر آلکالوئیدهای تریاک ندارد. این دارو دارای اثرات شل کنندگی مستقیم بر روی عضلات صاف است که بخشی از آن به توانایی دارو برای مهار آنزیم فسفو دی استراز مربوط است. پاپاورین برای کنترل اختلالات عروق کرونر، محیطی و مغزی مصرف می شود . همچنین از پاپاورین به عنوان یک داروی ضد اسپاسم برای اختلالات گوارشی و سرفه استفاده می شود.

نوسکاپین یا نارکوتین (Narcotine): 2 تا 12 درصد آلکالوئیدها را تشکیل می دهد.
نوسکاپین از زیرمجموعه آلکالوئیدهای استخراج شده از گیاه خشخاش است که برخلاف بسیاری از مولکول های این خانواده فاقد اثرات ضد درد و وابستگی فیزیکی می باشد، لذا به همین دلیل در گروه داروهای مخدر قرار نگرفته و دارویی گیاهی به شمار می آید. نوسکاپین از طریق مسدود نمودن مسیرهای مربوط به سرفه در مغز اثر خود را اعمال می‏ کند.

نارسئین (Narceine): 0/1 تا 2 درصد آلکالوئیدها را تشکیل می دهد.
نارسئین از لحاظ خواص دارویی شبیه کدئین است، اما اثرات ضد درد کمتری دارد و برخلاف کدئین تنفس را از لحاظ سرعت و عمق افزایش می دهد.

مورفین، کدئین و تبائین از دسته فنانترن ها و پاپاورین و نوسکاپین و نارسئین جز دسته بنزیل ایزوکینولین می باشد.

شناسایی پودر گیاه

1- به یک گرم از پودر، 15 میلی لیتر محلول 5 درصد هیدروکلریک اسید در اتانول اضافه نمائید. آن را به مدت 30 دقیقه در محلول فوق همراه با گرم کردن، بخیسانید و سپس در حالی که داغ است، آن را صاف نمایید. محلول صاف شده را تا حد خشک شدن، تبخیر نمائید؛ باقی مانده را در 5 میلی لیتر هیدروکلریک اسید 5 درصد حل نموده و حاصل را به دو لوله آزمایش منتقل کنید. به یکی از لوله ها پتاسیم یدو بیسموتات اضافه نمائید، رسوب قرمز نارنجی رنگ ایجاد می شود. به لوله دوم پتاسیم مرکوریک یدید اضافه نموده و شاهد تشکیل رسوب سفید – خاکستری باشید.

2- به یک گرم از پودر گیاه 10 میلی لیتر اتانول اضافه نموده، آن را گرم می کنید و به مدت 30 دقیقه بخیسانید، سپس به صورت داغ فیلتر نمائید. محلول صاف شده را تا حد امکان تبخیر نمایید و باقیمانده را در 5 میلی لیتر هیدروکلریک اسید 5 درصد حل کنید. محلول حاصل را به دو لوله آزمایش منتقل نمائید. به یک لوله پتاسیم یدو بیسموتات اضافه نموده و رسوب نارنجی – قرمز حاصل می شود و به لوله دیگر پتاسیم مرکوریک یدید اضافه کنید و شاهد تشکیل رسوب سفید مایل به خاکستری ایجاد می نماید.

3- به دو گرم از پودر، 20 میلی لیتر اتانول اضافه کرده و آنرا به مدت 30 دقیقه رفلاکس کنید و در ادامه در حالی که هنوز گرم است، آن را صاف نمائید. محلول صاف شده را تا حد خشکی تبخیر کرده و باقیمانده را در یک میلی لیتر متانول برای تهیه محلول مورد آزمایش حل نمایید.

مورفین هیدروکلرید CRS (استاندارد فارماکوپه چین)، کدئین فسفات CRS، و پاپاورین هیدروکلرید CRS را در متانول حل کنید تا محلولی حاوی یک میلی گرم از هر یک در هر یک میلی لیتر حاصل شود و از آن به عنوان شاهد استفاده کنید. سپس روش TLC را با استفاده از سیلیکاژل G در مخلوط با محلول دو درصد سدیم هیدروکسید به عنوان ماده پوشش دهنده و از تولوئن – استون – اتانول – آمونیاک با نسبت های 20:20:3:1 به عنوان فاز متحرک به کار برید. 4-2 میکرولیتر از هر یک از دو محلول را جداگانه روی پلیت قرار دهید. پس از پیشروی و جداسازی، پلیت را در هوا خشک کنید و زیر اشعه ماورا بنفش با طول موج 354نانومتر مورد آزمایش قرار دهید. نقاط فلورسانس در کروماتوگرام به دست آمده با محلول مورد آزمایش از جهت مکان و رنگ مطابق نقاط فلورسانس در کروماتوگرام به دست آمده از محلول شاهد خواهد بود. سپس پلیت را به طور متوالی با پتاسیم یدو بیسموتات رقیق و سدیم نیترات اتانولیک اسپری کنید و آن ها را در روشنایی روز مورد بررسی قرار دهید. نقاط مشاهده شده حاصل از محلول مورد آزمایش از نظر رنگ و مکان مطابق با نقاط مشاهده شده از محلول شاهد خواهد بود.

4- به یک گرم از پودر، 10 میلی لیتر اتانول اضافه کنید و سپس به مدت 30 دقیقه آن را به همراه گرم کردن بخیسانید و صاف نمایید. 10/5 میلی لیتر از محلول صاف شده را به بالن ژوژه 25 میلی لیتری منتقل کنید و با اتانول به حجم برسانید. سپس از روش اسپکتروفوتومتری استفاده نمایید. محلول حاصل حداکثر جذب را در 283 نانومتر نشان می دهد.

خواص درمانی

خواب آور و آرام بخش، مسکن هیجان های عصبی و حالات اضطرابی، ضد تشنج، صرع و هذیان، مسکن دردهای عصبی مانند درد معده، قولنج های حاصل از مسمومیت سرب و …، مسکن سرفه و تنظیم کننده ترشحات برونش ها، برطرف کننده اسهال ساده و استفراق، برطرف کننده احساس تشنگی و گرسنگی در مبتلایان به دیابت، مسکن دردهای قاعدگی و موثر در بیماری های حاد مزمن دستگاه تنفس مانند سل و برونشیت.

تنطور تریاک یا شربت تریاک یک مخلوط گیاهی مشتق از مورفین محلول در آب و الکل است (فاقد نارکوتین می باشد) و از نظر ظاهری مایعی خرمایی رنگ مایل به قرمز با بوی مهوع تریاک و مزه تلخ است و از طریق کاهش حرکات دستگاه گوارش و افزایش تون عضلانی اثر خود را اعمال می کند.

مرجع: کتاب عصاره های گیاهی؛ تالیف دکتر تاج خانم مومنی